Grote kans dat je er niet eerder over hebt gehoord: psychische problemen bij patiënten met kanker. Daar moet verandering in komen, aldus bijzonder hoogleraar en hoofd wetenschappelijk onderzoek bij het Helen Dowling Instituut Marije van de Lee. ‘Maar liefst een kwart van de patiënten met kanker ontwikkelt depressieve klachten, angst of chronische vermoeidheid.’
Artsen zijn inmiddels redelijk bekend met de psychische impact van kanker. In het ziekenhuis krijgen patiënten bijvoorbeeld een vast aanspreekpunt. En standaard wordt er een lastmeter afgenomen, bedoeld om het gesprek over psychische klachten aan te gaan, maar ook om eventuele problemen op het gebied van werk of financiën in kaart te brengen. Wanneer de medische behandeling is afgerond, is het zicht hierop weg. En dat terwijl veel klachten zich ook pas na verloop van tijd openbaren. Van der Lee: ‘Vaak zien we tijdens de behandeling en in het eerste jaar een verhoogd risico op depressie. Op de lange termijn zien we echter vooral veel angstklachten en ernstige chronische vermoeidheid.’
Kwetsbaar
De oorzaak van de verhoogde kwetsbaarheid is gelegen in een complex samenspel van factoren, aldus Van der Lee. ‘Bij chronische vermoeidheid zien we bijvoorbeeld dat het slaap-waakritme verstoord raakt als gevolg van de chemobehandeling. Patiënten gaan dan vaak dutjes doen, maar dat ontregelt je bioritme nog verder.’ Ook beweging – en dan vooral het gebrek daaraan – speelt een belangrijke rol. ‘Patiënten bewegen minder doordat ze moe zijn, maar het gebrek aan beweging kan de vermoeidheid juist versterken.’ Daarnaast ziet Van der Lee ook angst als factor: piekeren kost nu eenmaal ontzettend veel energie.
Immuunsysteem
Van der Lee vermoedt echter dat de oorzaak van chronische vermoeidheid ook op een ander vlak te vinden is. ‘Kankerbehandelingen lijken ook iets in het immuunsysteem te veranderen, waardoor dat gevoeliger wordt. We kennen ons immuunsysteem allemaal als verdedigingssysteem tegen zaken als griep, maar je immuunsysteem reageert ook op stress. De combinatie van een gevoeliger systeem en meer stress maakt dat (ex)patiënten sneller tegen hun grenzen aanlopen. En dat is lastig, omdat je gewend bent dat je een bepaalde conditie hebt. Daar kunnen mensen echt in vastlopen, juist ook omdat ze niet snappen waarom ze zo moe zijn als ze technisch gezien weer beter zijn. Daar komt nog bij dat de aandacht en steun van de omgeving op dat moment vaak afneemt.’
Gepersonaliseerde behandeling
De afgelopen jaren heeft Van der Lee zich met name bezig gehouden met het ontwikkelen en onderzoeken van interventies gericht op psychische klachten bij kanker. Zo onderzocht ze de effectiviteit van een mindfulness based CGT-programma voor chronische vermoeidheid. Omdat het voor (ex)patiënten ook zwaar kan zijn om fysiek naar de behandellocatie te komen, ontwikkelde ze tevens een online variant (eMBCT). Zowel fysieke als de online variant bleek effectief en ook een derde interventie gericht op beweging is succesvol gebleken.
Met de bijzondere leerstoel wil Van der Lee nog een stap verder gaan: gepersonaliseerde behandeling. ‘In onze RCT zagen we dat sommige deelnemers meer profiteerden van de ene behandeling dan van de andere. Zo waren er deelnemers die al baat hadden bij digitale psycho-educatie, zeker wanneer ze van te voren het idee hadden dat dit ze zou gaan helpen. Maar deelnemers die de neiging hadden om te catastroferen waren juist slechter af met psycho-educatie.’ Ook voor de twee echte interventies vond Van der Lee verschillen. Deelnemers met weinig vertrouwen in het eigen vermogen om hun vermoeidheid te beïnvloeden (= self efficacy) hadden vooral baat bij de bewegingsinterventie (oefeningen en coaching op afstand). ‘Zo’n interventie is natuurlijk ook heel concreet en doelgericht.’ Deelnemers met een hoge mate van angst hadden juist meer baat bij eMBCT.
Gek genoeg bleken de werkingsmechanismes van beide behandelingen anders dan verwacht. Een toename van mindfulness bleek niet gerelateerd aan klachtenvermindering in de eMBCT. En hoewel cliënten meer bewogen in de bewegingsinterventie, bleek ook dát geen verklaring voor de effectiviteit van die interventie. Van der Lee vermoedt dat het echte werkingsmechanisme te maken heeft met eigen regie. ‘In beide interventies zag je een toename van self-efficacy, en dát hing samen met klachtenvermindering.’
Netwerkbenadering
De eerste stappen op weg naar gepersonaliseerde behandeling mogen dan genomen zijn, Van der Lee vindt deze nog veel te grofmazig. Met het REFINE-project hoopt ze meer aanknopingspunten te vinden. De basis van het project is gelegen in de netwerkbenadering. Van der Lee: ‘In eerste instantie hebben we in bestaande data en aan de hand van interviews gezocht naar factoren die een rol spelen bij chronische vermoeidheid. Op basis van netwerkanalyses en kwalitatief onderzoek hebben we vervolgens een app ontwikkeld die we nu in een pilot kleinschalig aan het testen zijn. Omdat we die factoren individueel in de tijd meten, kunnen we per cliënt kijken welke factoren in de tijd steeds voorafgaan aan een toename in vermoeidheid en hoe die met elkaar samenhangen. Zoiets past natuurlijk ontzettend goed binnen de CGT-traditie, waarin we gewend zijn om te meten en te toetsen.’ Ook bij patiënten lijkt deze benadering aan te slaan. ‘Inzicht in belangrijke factoren geeft grip. Op zo’n moment hoeft de vermoeidheid soms niet eens zoveel af te nemen.’ Eigen regie dus.
Het project zit nog in de verkennende fase. Voor implementatie op grote schaal is er meer nodig, aldus Van der Lee. ‘Nu is de terugkoppeling van de resultaten nog erg arbeidsintensief. Een onderzoeksassistent doet de analyses en schrijft hierover een rapport. Vervolgens wordt er een mondelinge terugkoppeling naar de therapeut gedaan, die het daarna in een sessie met de cliënt bespreekt. Als je dit echt landelijk wilt implementeren, wil je therapeuten daar direct voor opleiden. Daar hebben we nu ook subsidie voor aangevraagd.’
Betere nazorg
Van der Lee pleit ook voor meer preventieve interventies, wat al begint bij meer voorlichting door artsen. ‘Het zou goed zijn als artsen hun patiënten informeren over vermoeidheid na kanker en hen laten weten dat het vaak gewoon overgaat. Maar ook informatie over wat ze zelf kunnen doen, kan voorkomen dat mensen echt vastlopen.’ Met die reden ontwikkelde Van der Lee in samenwerking met het Zorginstituut animatiefilmpjes. Voor de komende jaren wil ze de samenwerking met huisartsen en POH-GGZ’ers verder uitbreiden. Op die manier wordt het steeds beter mogelijk om laagdrempelige en preventieve hulp te bieden.
Geïnteresseerd in tools en onderzoeken gericht op psychische problemen bij kanker?
- Zelfhulpmodule gericht op cgt bij angst voor terugkeer van kanker beschikbaar via fitknip
- Programma Minder moe bij kanker
- Aanmelden voor onderzoek naar behandeling voor zorgen over terugkeer van kanker
Meer lezen?
- Bootsma, T. I., Schellekens, M. P., van Woezik, R. A., van der Lee, M. L., & Slatman, J. (2020). Experiencing and responding to chronic cancer‐related fatigue: A meta‐ethnography of qualitative research. Psycho‐oncology, 29(2), 241-250. https://doi.org/10.1002/pon.5213
- Bruggeman-Everts, F. Z., Wolvers, M. D., Van de Schoot, R., Vollenbroek-Hutten, M. M., & Van der Lee, M. L. (2017). Effectiveness of two web-based interventions for chronic cancer-related fatigue compared to an active control condition: results of the “Fitter na kanker” randomized controlled trial. Journal of medical Internet research, 19(10), e336. https://doi.org/10.2196/jmir.7180
- Bruggeman-Everts, F. Z., Van der Lee, M. L., Wolvers, M. D. J., & Van de Schoot, R. (2019). Understanding change in online mindfulness-based cognitive therapy for chronic cancer-related fatigue. Evaluation of two different Web-based interventions for chronic cancer-related fatigue, 159.
- Compen, F. R., Adang, E. M. M., Bisseling, E. M., Van der Lee, M. L., & Speckens, A. E. M. (2018). Exploring associations between psychiatric disorder, psychological distress, and health care utilization in cancer patients. Psycho‐oncology, 27(3), 871-878. https://doi.org/10.1002/pon.4591
- Compen, F. R., Bisseling, E. M., Schellekens, M. P., Jansen, E. T., van der Lee, M. L., & Speckens, A. E. (2017). Mindfulness-based cognitive therapy for cancer patients delivered via Internet: qualitative study of patient and therapist barriers and facilitators. Journal of medical Internet research, 19(12), e407. https://doi.org/10.2196/jmir.7783
- Schellekens, M. P., Wolvers, M. D., Schroevers, M. J., Bootsma, T. I., Cramer, A. O., & van der Lee, M. L. (2019). Exploring the interconnectedness of fatigue, depression, anxiety and potential risk and protective factors in cancer patients: a network approach. Journal of Behavioral Medicine, 1-11. https://doi.org/10.1007/s10865-019-00084-7
- van der Lee, M. L., & Garssen, B. (2012). Mindfulness‐based cognitive therapy reduces chronic cancer‐related fatigue: a treatment study. Psycho‐Oncology, 21(3), 264-272. https://doi.org/10.1002/pon.1890
- van Helmondt, S. J., van der Lee, M. L., van Woezik, R. A. M., Lodder, P., & de Vries, J. (2020). No effect of CBT‐based online self‐help training to reduce fear of cancer recurrence: First results of the CAREST multicenter randomized controlled trial. Psycho‐oncology, 29(1), 86-97. https://doi.org/10.1002/pon.5233
- Zhu, L., Ranchor, A. V., Helgeson, V. S., van der Lee, M., Garssen, B., Stewart, R. E., … & Schroevers, M. J. (2018). Benefit finding trajectories in cancer patients receiving psychological care: Predictors and relations to depressive and anxiety symptoms. British journal of health psychology, 23(2), 238-252. https://doi.org/10.1111/bjhp.12283
